to, at, towards, by;
through;
among, in the midst, into, in;
with;
for;
under, below;
upon;
soon, as soon as;
in the place, instead, of;
հայել — երկինս, to look at the sky;
թագաւորել — նորա, to reign instead of him, to succeed him;
տուր — իմ եւ — քո, give for me and for you;
— աղօտ, obscurely;
— ամենայն, totally, in all;
— ակամբ հայել, to look upon one with an evil eye or with aversion;
— ձեռն, with or by the hand;
— մէջ, in;
into, inside, in the midst;
through;
— մէջ կարել, to split, to. pass or go across;
— աջմէ, to the right;
— գիրկս մտանել, to draw the bow strongly;
— ժամս ժամս, sometimes;
— խաբս, fraudulently, erroneously;
— խազ, կատակս, ludicrously, facetiously;
— այր եւ — կին, as much the man as the woman;
— ծառով, under a tree;
փոխանակ — այնր, for it;
— մի բերան, with one voice, unanimously;
դիր զգիրսդ — այլս, put these books with the others;
եկ — իս, come away with me;
— անցանելն, going along;
— ո՞ր ճանապարհ, by what road ? — արեւելս, towards the East;
— ամենայն երկիր, in all countries;
անցանել — Կարին, — այն, to pass through Erzerum, to go that way;
— ջուր եւ — ցամաք, by sea and land;
— երկինս եւ — երկիր, between heaven and earth;
— հեծեալ եւ — հետեւակ, between cavalry and infantry together;
— աւուրսն — այնոսիկ, — ժամանական — այնոսիկ, — այնու ժամանակաւ, in those days, at that time;
— շատ եւ — փոքր, more or less, a little more, a little less;
— այս եւ — այն, between this and that;
altogether, unitedly;
ընկենուլ — պատուհանն, to throw out of window;
— ամենայն տեղիս, every where;
— մահճօք, under the bed;
— երկնիւք, under heaven;
— իւրեւ or իւրեաւ, under him;
— պատրուակաւ, under pretence;
— առաւօտն, այգն, at break of day;
— երեկս, երեկոյս, or երեկոյն, towards the evening;
մեկնեցաւ — լուր համբաւոյ գալստեան նորա, he set out on the report of his coming;
— հակառակն, on the contrary;
cross-wise;
— միտ ածել or հարկանել, to think, to reason in one's mind;
— ոտն հարկանել, to trample under foot;
— թիւ մտանել, to be reckoned among;
— ամս տասն, during ten years;
եօթանասուն եւ հինգ ամք — ութ հարիւրով, eight hundred and seventy five years;
— փթթելն եւ գօսասցի, it will fade as soon as it uncloses.
εἱς, πρός, ἑπί, ἑν ad, super, in Ի տրականն, որպէս Առ. ի. յ. ց. դէպ ի. ի վերայ. շուրջ. զոյգ, եւ այլն, պէսպէս ոճով. զոր օրինակ ասի.
Հայել ընդ իս, ընդ նա, ընդ արեւելս։ Սկսաւ ասել ընդ ժողովուրդսն։ Ել համբաւս այս ընդ ամենայն երկիրն ընդ այն։ Գնաց ընդ իւր կողմն։ Թքանել ընդ երեսս։ Հարկանել ընդ գլուխն։ Խորհէին կամ վիճէին ընդ միմեանս։ Զարմանային ընդ վարդապետութիւն նորա։ Բեւեռեա՛ ընդ երկիւղ քո.եւ այլն։
Որ ինչ կայ ընդ երեսաց լուսոյն, նա է պատճառ երեւելոյ խաւարին. այսինքն յերեսաց, յառաջոյ կողմանէ. (Վեցօր. ՟Զ։)
կամ ներգոյ. անխտիր ի տեղականս. զոր օրինակ,
Ընդ արեւելս. ընդ արեւմուտս. ընդ հիւսիս, ընդ հարաւ. ընդ տիեզերս, ընդ հանուր. ընդ փողոցս, ընդ հրապարակս. եւ այլն։
Ներգոյ. առաւել ի ժամանակականս, եւ ի դերբայս. զոր օրինակ.
Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ։ Ընդ այն ժամանակս։ Ընդ այն աւուրս։ Ընդ այգն։ Ընդ երեկս։ Եւ եղեւ ընդ անցանելն նոցա՝ ասէ Եղիա։ Ընդ երթալն նորա նեղէին զնա։ Ընդ տեսանելն զնա։ Ընդ յառնելն ի քնոյ։ Ընդ լինել պատերազմի, եւ այլն։
ԸՆԴ. (նախադրութիւն). լծ. յն. անդի, կամ անդ՝. ἁντί, ἁντ’, ἁνθ’ pro, loco, vice Սեռական խնդրով, իբր Փոխանակ. փոխան. ի տեղի.
Ա՛ռ մի ի կորից նորա, եւ ելից ընդ այնր մարմին։ Տացէ անձն ընդ անձին, ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման։ Թագաւորեաց Յովրամ եղբայր նորա ընդ նորա։ Եւ զայն առեալ՝ տացես նոցա ընդ իմ եւ ընդ քո.եւ այլն։
cf. ՓՈԽԱՆ ԸՆԴ, cf. ՓՈԽԱՆԱԿ ԸՆԴ։
Մերթ եւս սեռականն առընթեր այլոյ սեռականի գտանի եդեալ փոխանակ գործիականի, եւ յայնժամ ընդն տայ նշանակել Ի ներքոյ. տակը.
Զնուաճեալսն ընդ կարգաց ապաշխարութեան. այսինքն ընդ կարգօք. (Յճխ. ՟Ժ՟Թ։)
Անկանի ընդ անթիւ ախտից ծառայութեան. (Պիտ.։)
Որք ընդ նորայն հովանացեալ շնորհի. (Մագ. ՟Ժ՟Դ։)
Անկեալք եղեն եւ ընդ ապականութեանն կրից. (Շ. թղթ.։)
Լռեալ դադարէ եւ Յիսուս նոյնգունակ, մտեալ ընդ թուոյ ամաց երեսնից. (Եղիշ. մկրտ.։)
ԸՆԴ. σύν, μετά cum վերջահոլով տրական խնդրով, իբր Հանդերձ. ի միասին. զոյգ. կից. առընթեր. հետ, հետը.
Եւ ամենայն Երուսաղէմ ընդ նմա։ Բազմեսցին ընդ Աբրահամու եւ ընդ Սահակայ եւ ընդ Յակովբու։ Եւ եղեւ ընդ հրեշտակին ընդ այնմիկ։ Եւ այնոցիկ որ ընդ նմայն էին։ Եկին ընդ մեզ.եւ այլն։
Ընդ երանելի մանկանցն երգեսցուք։ Ընդ հրեշտակացն դասուց. (Շար.։) (Այլ առ չշփոթելոյ ընդ սեռ". ստէպ ասի, ընդ մանկունս, ընդ դասս, եւ այլն)։
Կամ որպէս Զոյգ ընդ. իսկ եւ իսկ. նոյն ժամայն.
Եւ ընդ բանին յարուցանէր. (Շ. խոստով.։)
Ընդ մերոյ աշխարհին շարժման՝ եւ արեւմուտք եւս մեծապէս շարժեցան. (Եղիշ. ՟Գ։)
Եւ որպէս Ի վերայ.
Նայեցեալ ընդ Յիսուսի. (Յհ. ՟Ա. 36։)
Նախանձեցաւ Ռաքէլ ընդ քեռն իւրում. (Ծն. ՟Լ. 1։)
Ոչ արարին ողորմութիւն ընդ տանն յերոբովամայ ... ըստ ամենայն բարութեանն՝ զոր արար ընդ Իսրայէլի. (Դտ. ՟Ը. 35։)
Խռովեալք ընդ բանին։ Զգեցաւ մազեղէնս մերկ ընդ անձինն. այսինքն ի վերայ մարմնոյն. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Ե. եւ ՟Լ՟Ը։)
ԸՆԴ. առընթեր բացառականի՝ տայ զզօրութիւն իմն ներգոյականի. զոր օրինակ.
Ընդ աջմէ. ընդ ահեկէ. ընդ ձախմէ. եւ այլն։
Սեմէի երթայր մօտ առ նա ընդ կողաց լերինն. (՟Բ. Թագ. ՟Ժ՟Զ. 13. յն. ի կողէն։)
Ընդ արեւելից կողմանէ. (Եփր. ծն.։)
Կամ իբր Ի, բացառականի.
Յայտ արար՝ թէ ընդ տկարութենէ մնաց սպանանելն արդեմբք. (Լմբ. աբդիու.։)
Անկցին ընդ կողմանէ քումմէ հազարք. (Ոսկ. ես.։)
ԸՆԴ. գործիականաւ՝ ունի զզօրութիւն ձայնակից մասնկանս Ենթ, այսինքն առ ստորեւ. ի ներքոյ. ὐπό, ὐφ’ sub տակը.
Զովասջիք ընդ ծառովս։ Հնազա՛նդ լեր ընդ ձեռամբ նորա։ Նստաւ (էշն) ընդ Բաղաամաւ։ Ընդ յարկաւ։ Ընդ թեւովք։ Այր մի եմ ընդ իշխանութեամբ, ունիմ ընդ ինեւ զինուորս.եւ այլն։
Անսովոր են առաջիկայ ոճք, գործիական դնելով փոխանակ տրականի, եւ այլ եւս հոլովոյ.
Ամք ութ ընդ երեք հարիւրով։ Եօթն ամ ընդ երեսնիւ։ Չորս ամս ընդ քառասնիւ։ Թագաւորեալ ամս երկու ընդ քառասնով. (Եւս. քր.։)
Ոչ զոք գտանեմ անդ, ընդ որով օրհնեմք զԱստուած. այսինքն ընդ որում. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։)
Ընդ արեւելիւք. այսինքն ընդ արեւելս. (Շիր.։)
(Դեւք) ընդ մեօք միշտ գնան ի կենցաղս. (Լմբ. սղ.։)
Ընդ ամենայն ջերմագութ հարամբ անցանէ այս բան. այսինքն զամենայն հարամբ. (Լաստ. ՟Ժ՟Է։)
Տե՛ս ո՛րչափ բազմութիւն աստեղաց են յերկինս, եւ ընդ ամենեսեան ոչ են բաւական լուսաւորել զտխուր տրտմութիւն գիշերոյն. (Վեցօր. ՟Զ։)
ԸՆԴ. (նախդիր՝ նշանակութեամբ նախադրութեան). σύν cum Հանդերձ. ի միասին. զոյգ. հետ, հետը.
Ընդ մաքսաւորս եւ ընդ մեղաւորս ուտէ։ Յիսուս գնաց ընդ նորա։ Եկին ընդ իս եւ սոքա։ Ընդ միմեանս վիճէին։ Խորհէին ընդ միմեանս։ Ընդ սիրելիս մեր՝ ընդ Բառնաբայ եւ ընդ Պօղոսի. յն. ընդ սիրելեաց մերոց եւ այլն։ (Այլ զի մի՛ շփոթեսցի ընդ սեռ". հոլովոյ, ընդ սիրելիս ասի խորհրդով)։
Ընդ դասս երանելի վկայից։ Ընդ երկնային հոգեղինաց դասքն այսօր տօնեմք։ Ընդ հրաւիրեալսն ի կոչումն։ Ընդ սուրբս քո դասեա՛, եւ ընդ արդարսն պսակեա՛. (Շար.։)
Խորհեցաւ Դաւիթ ընդ Նաթան. (Լմբ. սղ.։)
Ստէպ բերէ եւ զնշանակութիւն գործիականի, կամ բացառականի, կամ ներգոյականի, կամ տրականի՝ պէսպէս ոճով. διά, δι’ per եւ այլն.
Ընդ խաղ. ընդ կատակս. ընդ խաբս, եւ այլն։
Բժշկէին զհարուածս ժողովրդեան իմոյ ընդ արհամարհանս. յն. արհամարհելով. (Երեմ. ՟Զ. 14։)
Ընդ իւրեանց ձեռն զգործի նաւին ընկեցին. (Գծ. ՟Ի՟Է. 19։)
Ակամայ մտցեն ընդ լուծ ծառայութեան թագաւորութեան նորա. (Կոչ. ՟Ժ՟Ե։)
Ընդ այլ ճանապարհ գնացին յաշխարհն իւրեանց. (Մտթ. ՟Բ. 12. ( ուրիշ ճամբով, ուրիշ ճամբէն )։)
Խօսին իբրեւ ընդ մի բերան։ Ընդ մի բերան զհրամանն գովէին. (՟Գ. Թագ. ՟Ի՟Բ. 13։ ՟Գ. Մակ. ՟Ե. 11.) որ եւ ասի՝ Ի միոջէ բերանոյ. մէկ բերնով, մէկ բերան.
Կախիցի երկան իշոյ ընդ պարանոց նորա. (Մտթ. ՟Ժ՟Ը. 6. (վզէն, վիզը)։)
Ասել ընդ միտս. իմա՛, ի միտս, ի սրտի։
Ընդ ամենայն տեղիս է տէրութիւն նորա. իբր յամենայն տեղիս. (Սղ. եւ այլն։)
ԸՆԴ, ԸՆԴ. Կրկնութեամբ՝ նշանակէ Ընդ մէջ, ի մէջ.
Ուխտին ընդ իս եւ ընդ ամենայն երկիր։ Մի՛ լիցի կռիւ ընդ իս եւ ընդ քեզ, եւ ընդ հովիւս իմ եւ ընդ հովիւս քո։ Ընդ իս եւ ընդ քեզ զի՞նչ է այն։ Եւ ահա է այն ընդ Կադէս եւ ընդ բարադ։ Կախեցաւ ընդ երկինս եւ ընդ երկիր.եւ այլն։
Երկար միջոց ճանապարհին ընդ նա եւ ընդ ամբոխն. (Խոր. ՟Ա. 10։)
Այս եղիցի քեզ նշան ընդ ճշմարտութիւն եւ ընդ ստութիւն. (Վրք. հց. ՟Բ։)
Կամ իբր Միանգամայն. բոլորը մէկտեղ.
Եւ լինէր հանդէս համարուն վաթսուն եւ վեց հազար այր՝ ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ. (Եղիշ. ՟Ե։)
Հազար չորեքարիւր եւ ՟Լ. ամ ... ընդ շատ եւ ընդ փոքր. (Եփր. ՟գ. կոր.) այսինքն աւելի կամ նուազ. միանգամայն առեալ։
Աւետարանիչս զառաջին գնալ զօրականացն առ քահանայապետսն եւ զերկրորդս՝ ընդ մի պատմէ. իբր մի, կամ միանգամայն. (Սկեւռ. յար.։)
Ընդ ամենայն։ Ընդ բնաւ. (եւ այլն,)
ԸՆԴ ԱԿԱՄԲ ՀԱՅԵԼ. cf. ի բառն ԱԿՆ։
ԸՆԴ ԱՂՕՏ. cf. ԱՂՕՏ։
ԸՆԴ ԱՋՄԷ. cf. ԱՋ։
եւ մ. ԸՆԴ ԱՌԱՋ. Հոլովականն բառիս Առաջ. իբր. նխ. եւ մ. Յառաջս. ի դէմս. ընդդէմ։ Ուստի ԸՆԴ ԱՌԱՋ ԵԼԱՆԵԼ, ԵՐԹԱԼ ուրուք կամ ումեք եւ այլն, է Հանդիպել, պատահել, կանխել պատուով, եւ զդէմ ունել. դիմաւորել.
Ել յայէլ ընդ առաջ նորա։ Ելանիցէ ընդ առաջ իմ։ Որ առաքեացն զքեզ այսօր այսր ընդ առաջ իմ։ Ել Պտղոմէոս ընդ առաջ նորա զօրօք բազմօք։ Յոտն եկաց արքայ ընդ առաջ նորա։ Ուրախ եղեն ընդ առաջ նորա։ Ել արքայ սոդոմացւոց ընդ առաջ նորա։ Ընդ առաջ եղեն նմա հրեշտակք Աստուծոյ։ Ելին նմա քաղաքացիքն ընդ առաջ.եւ այլն։
Ոչ կամեցաւ ընդ առաջ նորա ելանել պատերազմաւ. (Եղիշ. ՟Ա։)
Զյանձնառականն ընդ առաջ տանելով բան, ահաւասիկ եմ ես. (Յհ. իմ. ատ.։)
Զի մի՛ կարծիցի, թէ առ պարծանս ինչ ընդ առաջ երթայցէ սքանչելեօքն. (Երզն. մտթ.։)
Ոչ յայտնի ինչ տուաւ հրամանն, եւ ընդ առաջ գնաց. յն. ի վերայ կամ ի վեր վազեաց։
Վաղվաղակի գնայր ընդ առաջ հրամանին. (Ոսկ. ես.։)
ԸՆԴ ԱՌԱՒՕՏՍ. cf. ԱՌԱՒՕՏ։
ԸՆԴ ԴԷՄ cf. ԸՆԴԴԷՄ
ԸՆԴ ԵՐԵԿՍ. ԸՆԴ ԵՐԵԿՈՅՍ. cf. ԵՐԵԿ, cf. ԵՐԵԿՈՅ։
ԸՆԴ ԵՐԿԱՐ. մ. ἑπι πολύ diu Յերկար. ցերկար ժամանակ. շա՛տ. երկար ատեն. խելմը.
Կտտել զքեզ ընդ երկար. (Ագաթ.։)
Այլ ո՛չ ընդ երկար կալաւ բարկութիւն քո. (Իմ. ՟Ժ՟Ը. 20։)
Զի մի՛ ոք առ ընդ երկար ժամանակն հրաժարեսցէ, եւ չունիցի ակն դարձի գերութեանն. (Տօնակ.։)
ԸՆԴ ԵՐԿԱՐ ԱՌՆԵԼ, կամ ԼԻՆԵԼ. μακρύνω, -ομαι in longum differo, -or Յերկարաձգել, իլ. յամել.
Ընդերկար եղեւ պանդխտութիւն իմ. (Սղ. ՟Ճ՟Ի՟Ը. 3։ ՟Ճ՟Ժ՟Թ. 5։)
ԸՆԴ ՀԱՆՈՒՐ. մ. cf. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ.
ԸՆԴ ՀՈՒՊ. cf. ՀՈՒՊ։
ԸՆԴ ՄԷՋ. cf. ՄԷՋ։
ԸՆԴ ՁԵՌՆ. նխ. Ի ձեռն. ձեռամբ, միջնորդութեամբ.
Հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ ձեռն Սմբատայ ասպետի։ Ընդ ձեռն ո՛ր եւ է թագաւորի. (Խոր. ՟Գ. 58. 65։)
Ընդ ձեռն երեւելի անդրեացն. (Յհ. իմ. պաւլ.։)
Ընդ ձեռն այդպիսի բանից. Ընդ ձեռն այսոցիկ, կամ այսորիկ. (Խոսրովիկ.։)
ԸՆԴ ՎԱՅՐ. cf. ՎԱՅՐ։
ԸՆԴ cf. ԸՆԴՎԱՅՐՔ