no, not;
չէր, it was not;
չասեմ, I do not say;
չգիտել, to ignore, not to know;
չեմ հմուտ, I am ignorant;
չասաց ինչ, he said nothing;
չիք ինչ հնար, it is impossible, it cannot be.
Գիր բաղաձայն ի կարգէ կրկնակաց, անուանեալ Չա կամ Չայ, թաւ քան զջէ, որ է թաւ քան զճէ. ըստ լտ. չէ, եւ ըստ պրս. եւ թ. չիմ. իսկ յոյնք եւ եբրայեցիք եւ նմանիք նոցին անմասն են յայսպիսի հնչմանց, զորս վերածեն ի գ, կամ ի կ, կամ ի ք.
Միջակ է ճէն ծայի եւ ջէի, եւ ժէն՝ շայի եւ չայի. զի քան զշայն թաւ է, եւ քան զչայն լերկ. (Թր. քեր. հյ.։)
Լծորդ է ի մեզ ընդ ջ, այլ ոչ ընդ ճ, որ լծորդ է ընդ ջ. վասն որոյ գրի հաչել կամ հաջել, կարկաչել կամ կարկաջել, յօրանչել եւ յօրանջել, եւ այլն։
Ի տառադարձութեան ունի զտեղի կ, եւ գ եւ ք տառից այլոց ազգաց. զի անխտիր ասի՝ աշխարհ չինաց, քինէացւոց, կինաց, գինաց, կամ ճենաց, սինէակւոց, հետեւելով ձայնից զանազան լեզուաց։ Որպէս եւ ի մեզ Չորք եւ Քառք են նոյն. լծ. ընդ պրս. չառ, ջահար. եւ բառս Չոր ըստ թ. է գուրու, եւ ըստ յն. քսիրօ՛ս. յորմէ ռմկ. չիրօզ ՝ ձուկն չորացեալ։
Չ. ՟չ. Իբրեւ թուանշան՝ է Եօթնհարիւր
Ի խորհուրդ տառիս նուագէ հոգելից քերթողն մեր՝ յուսումն մանկանց.
Չայն չա՛ր ասէ զագահութիւն, զի շատ մեղաց է ծնելութիւն։ Չարեօք՝ ասէ մարդկան որդւոց, լըցաւ աշխարհ պաշտմամբ կըռոց։ Չարչարանաց՝ ասէ՝ համբե՛ր, պանդըխտութեան ժուժըալ դու լե՛ր. (Շ. այբուբ.։)
Առընթեր բայից՝ եւ անուանց գլխովին, համառօտե՛լ ի ձայնէս Ո՛չ. οὑ, οὑκ, οὑχί, ουχ’ non, vix. եւ որպէս Մի՛. μή ne. կամ ան, տ. a, dis եւ այլն. չէ, չ, մ.
Մարդ չէր որ գործէր զերկիր։ Անտի եւեթ չուտել։ Եւ նա ասէ, չգիտեմ։ Չսպանանել զնա։ Չգտեալ հանգիստ։ Չեմ հմուտ կամ գիտակ։ Չխօսող։ Չվատեալ, եւ այլն։
Չերդնուլ ... չբամբասել ... չըչարակնել, եւ չցանկալ մարմնոց, չլինել որովայնապարար, չարբենալ. (Ոսկ. մտթ.։)
Չեկն ի զղջումն յանցուցեալն. (Եզնիկ.։)
Չտրտմել ոչ կարէին. (Փարպ.։)
Չյիշէին կամ չյիշէր ամենեւին. (Եղիշ. ՟Ը։)
Զոր ինչ չարար բարեկամութիւնն, զայն արար ժտութիւնն. (Ոսկ. եբր.։)
Որ միշտ լուեալ՝ անտես լինին, քանզի չունիմ ականջ ներքին. (Յիսուս որդի.։)
Պահք են եւ չագահել, չմարդահաճոյանալ. (Եփր. պհ.։)
Չմաղթեցի։ Չանտեսեցեր։ Չաւաղեաց։ Չնկատեցի, չշօշափեցի. (եւ այլն. Նար.։)
Ոչ միայն զքահանայութիւնն չառ, այլեւ ի թագաւորութենէ անտի եւս անկաւ բորոտութեամբ։ Չհաւանականն իսկ անհաւատիցն առաւել հաստատեսցի ի միտս։ Որք յանցաւորս որպէս ի չանցաւորս յուսայցեն։ Յորժամ հասանէ դեւն ի մոլին, զչլուրս եւ զչլեալս տայ խօսել։ Արդարութիւն՝ ոչ միայն առ ընչիցն չագահելոյ, այլեւ որ այլով ախտիւք չախտանայցէ։ Արտաքին յունաց չիմաստուն իմաստունքն. (Ոսկ. ես.։)
Զգազանսն եւ զչգազանս այսպէս ճանաչեմք. (Կիւրղ. ել.։)
Ելանեմ, ասէ, առ հայրն, եւ առաքեմ առ ձեզ զհոգին սուրբ. ելանեմն՝ անջրպետութիւն ցուցանէ, եւ առաքեմն՝ չանջրպետութիւն. (Սեբեր. ՟Ե։)
ՉԵՄ. չեղէ, չեղեալ. եւ այլն. cf. ի բայն Եմ, Եղանիմ, եւ Լինիմ։
ՉԷ՛ կամ ՉԷ՛ ԵՒ ՉԷ. իբրեւ բայ. cf. Չիք, եւ Եմ.
Ճշմարտութիւն ոչ գիտէ զէն չէ ասել, եւ զչէն է. իսկ ստութիւն զամենայնէ դիւրաւ բուռն հարկանէ. (Ղեւոնդ.։) (որ բերի եւ ի յաջորդ նշ)։
ՉԻ ՄԷՋ
ՉԻ ՄԷՋ. οὑ παρῶν non praesens. Որ չկայ ի միջի. անգործ. աներեւոյթ.
Իբրեւ զչիմէջ վկայս գործոցն (այսինքն անգործ գործոց վկայս) անվաւեր կացուցին. (Եւագր. ՟Ժ։)
ՉՄԱՐԹԻ cf. Մարթի, Մա՛րթ է։ cf. ՉԷՈՒՉԻՔ
ՉԷՐՆ. Որ ոչն էր, չգոյն.
Չէրն՝ չէին վասն չէին յաշտ առնէր. (Եզնիկ.։)